Θα τελειώσει ο καπιταλισμός ή μπορεί να μεταρρυθμιστεί;

Το πρώτο είναι του Βόλφ­γκανγκ Στρέ­εκ, με τίτλο Πώς θα τε­λειώ­σει ο κα­πι­τα­λι­σμός;[1] Ο Στρέ­εκ είναι ομό­τι­μος διευ­θυ­ντής του Ιν­στι­τού­του Μαξ Πλανκ για τη Με­λέ­τη των Κοι­νω­νιών στην Κο­λω­νία και κα­θη­γη­τής Κοι­νω­νιο­λο­γί­ας στο Πα­νε­πι­στή­μιο της Κο­λω­νί­ας. Είναι επί­τι­μος συ­νερ­γά­της της Εται­ρεί­ας για την Πρό­ο­δο των Κοι­νω­νι­κο­οι­κο­νο­μι­κών Επι­στη­μών και μέλος της Ακα­δη­μί­ας Επι­στη­μών του Βε­ρο­λί­νου-Βρα­δεμ­βούρ­γου, καθώς και της Ευ­ρω­παϊ­κής Ακα­δη­μί­ας. Οι από­ψεις του Στρέ­εκ έχουν ιδιαί­τε­ρο βάρος, αρ­κε­τό για να ανα­θε­ω­ρη­θούν σε άρ­θρο­του Μάρ­τιν Γουλφ στους FinancialTimes.[2]

Ο Στρέ­εκ δια­τεί­νε­ται ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός είναι ένα σύ­στη­μα που, όπως υπο­δη­λώ­νει ο τί­τλος του βι­βλί­ου του, πρό­κει­ται να φτά­σει στο τέλος του, το οποίο δεν είναι μα­κριά. Επα­νεμ­φα­νί­ζει ένα δεύ­τε­ρο βι­βλίο που κα­λύ­πτει τις από­ψεις πέντε άλλων κοι­νω­νι­κών επι­στη­μό­νων με τίτλο Έχει μέλ­λον ο κα­πι­τα­λι­σμός;[3] Αυτό το βι­βλίο πε­ριέ­χει τις συ­νει­σφο­ρές των Ιμ­μά­νου­ελ­Βά­λερ­σταϊν, Ρά­νταλ­Κό­λινς, Μάικλ Μαν, Τζορτζ Ντερ­λου­γιάν και Κρεγκ Καλ­χούν. Όπως λέει ο Στρέ­εκ, όλοι αυτοί οι με­λε­τη­τές συμ­φω­νούν, αν και για δια­φο­ρε­τι­κούς λό­γους ο κα­θέ­νας, ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός οδη­γεί­ται σε μία τε­λι­κή κρίση.

Ο Βά­λερ­σταϊν εκτι­μά ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός βρί­σκε­ται στον τε­λευ­ταίο κύκλο Κο­ντρά­τιεφ[4], από τον οποίο δεν μπο­ρεί να ανα­κάμ­ψει (για πολ­λούς λό­γους, κυ­ρί­ως λόγω της πα­ρακ­μής της πα­γκό­σμιας τάξης υπό την ηγε­μο­νία των ΗΠΑ). Ο Καλ­χούν, από την άλλη πλευ­ρά, εκτι­μά ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός θα δώσει τη θέση του σε κρα­τι­κά διευ­θυ­νό­με­νες οι­κο­νο­μί­ες που θα μπο­ρού­σαν να απο­κα­τα­στή­σουν τον κα­πι­τα­λι­σμό, αλλά σε μία νέα «μη αγο­ραία» μορφή. Ο Μαν εκτι­μά επί­σης ότι η αμε­ρι­κα­νι­κή ηγε­μο­νία έχει τε­λειώ­σει και ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός θα γίνει ένα απρό­βλε­πτο πεδίο αγώνα με­τα­ξύ δια­φό­ρων κα­πι­τα­λι­στι­κών αντα­γω­νι­στών, ενώ ο αγώ­νας της ερ­γα­τι­κής τάξης είναι κα­τα­κερ­μα­τι­σμέ­νος. Η μόνη ελ­πί­δα είναι ότι θα κερ­δί­σουν οι σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κές δυ­νά­μεις συμ­βι­βα­σμού. Ο Κό­λινς προ­σφέ­ρει μία πλη­σιέ­στε­ρη στον Μαρ­ξι­σμό προ­ο­πτι­κή, σύμ­φω­να με τον Στρέ­εκ. Ο κα­πι­τα­λι­σμός θα κα­τα­φεύ­γει όλο και πε­ρισ­σό­τε­ρο στην απαλ­λα­γή από την αν­θρώ­πι­νη ερ­γα­σία και στην αντι­κα­τά­στα­σή της με ρο­μπότ και τε­χνι­τή νοη­μο­σύ­νη. Αυτό θα δη­μιουρ­γή­σει σο­βα­ρές τα­ξι­κές συ­γκρού­σεις και υπο­κα­τα­νά­λω­ση, επει­δή οι πε­ρισ­σό­τε­ροι ερ­γα­ζό­με­νοι δεν θα έχουν αρ­κε­τά έσοδα για να αγο­ρά­σουν τα προ­ϊ­ό­ντα της ρο­μπο­το­ποί­η­σης. Αν και η ανά­λυ­ση του Κό­λινς δεν είναι μαρ­ξι­στι­κή (κατά τη γνώμη μου), κα­τα­λή­γει στο συ­μπέ­ρα­σμα ότι η μόνη ελ­πί­δα είναι ο σο­σια­λι­στι­κός με­τα­σχη­μα­τι­σμός. Τέλος, ο Ντερ­λου­γιάν υπο­στη­ρί­ζει πως η πτώση της Σο­βιε­τι­κής Ένω­σης υπο­δη­λώ­νει ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός δεν θα δώσει τη θέση του στον σο­σια­λι­σμό, αλλά σε έναν με­τα­κα­πι­τα­λι­στι­κό κα­τα­κερ­μα­τι­σμό.

Πού βρί­σκε­ται ο Στρέ­εκ μετά από αυτόν τον απο­λο­γι­σμό; Θε­ω­ρεί ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός θα πε­θά­νει «από χίλια τραύ­μα­τα» και δεν θα σωθεί από τις εναλ­λα­κτι­κές λύ­σεις του Μαν και του Καλ­χούν. Χωρίς προ­λε­τα­ριά­το ως δύ­να­μη για την προ­ώ­θη­ση της κοι­νω­νί­ας υπό τον σο­σια­λι­σμό, ο κα­πι­τα­λι­σμός θα κα­ταρ­ρεύ­σει κάτω από τις «δικές του αντι­φά­σεις», για να ακο­λου­θή­σει, όχι ο σο­σια­λι­σμός, αλλά μία «διαρ­κής με­σο­βα­σι­λεία», μία «πα­ρα­τε­τα­μέ­νη πε­ρί­ο­δος εντρο­πί­ας», όπου δεν ανα­δύ­ε­ται ο «κο­λε­κτι­βι­σμός» αλλά ένας δια­φο­ρε­τι­κός «ατο­μι­κι­σμός».

Ο Στρέ­εκ στο βι­βλίο του κάνει έναν απο­λο­γι­σμό για την τρέ­χου­σα κα­τά­στα­ση του κα­πι­τα­λι­σμού και πα­ρέ­χει μία εξαι­ρε­τι­κή αφή­γη­ση, με ιδιαί­τε­ρο ση­μείο την κρι­τι­κή του στις κεϋν­σια­νές και ρε­φορ­μι­στι­κές απα­ντή­σεις (αν και τα κε­φά­λαια είναι κάπως επα­να­λαμ­βα­νό­με­να). Δια­βλέ­πει μία συ­στη­μα­τι­κή δια­τα­ρα­χή που εμ­φα­νί­ζε­ται με την πρώτη, αυ­ξα­νό­με­νη ανι­σό­τη­τα (όπου οι κο­ρυ­φαί­οι 400 φο­ρο­λο­γού­με­νοι στις ΗΠΑ λαμ­βά­νουν πάνω από 10.000 φορές πε­ρισ­σό­τε­ρο ει­σό­δη­μα από το κα­τώ­τε­ρο 90% και τα 100 κο­ρυ­φαία αμε­ρι­κα­νι­κά νοι­κο­κυ­ριά έχουν 100 φορές πε­ρισ­σό­τε­ρο πλού­το!). Τότε είναι που υπάρ­χει έντο­νη δια­φθο­ρά από τους πλού­σιους και ισχυ­ρούς, όπως φαί­νε­ται στον ρόλο των τρα­πε­ζών. Όπως και η αυ­ξα­νό­με­νη δύ­να­μη του χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κού κε­φα­λαί­ου, ενός εντε­λώς μη πα­ρα­γω­γι­κού και κα­τα­στρο­φι­κού τομέα του κα­πι­τα­λι­σμού.

Όλα αυτά έχουν πε­ρι­γρα­φεί από πολ­λούς, συ­μπε­ρι­λαμ­βα­νο­μέ­νου και εμένα. Αλλά ο Στρέ­εκ βλέ­πει αυτές τις δυ­νά­μεις ως εκεί­νες που θα τερ­μα­τί­σουν τον κα­πι­τα­λι­σμό και όχι ως μέρος των επα­να­λαμ­βα­νό­με­νων κρί­σε­ω­ντων με­τα­πτώ­σε­ων στην κα­πι­τα­λι­στι­κή πα­ρα­γω­γή. Ο κα­πι­τα­λι­σμός είναι πε­ρισ­σό­τε­ρο άδι­κος και διε­φθαρ­μέ­νος απ' ότι ανί­κα­νος να κα­λύ­ψει τις ανά­γκες των αν­θρώ­πων. Αλλά επει­δή δεν υπάρ­χει θε­τι­κή δύ­να­μη στην κοι­νω­νία που να μπο­ρεί να αντι­κα­τα­στή­σει το κε­φά­λαιο, ο κα­πι­τα­λι­σμός «θα πάει στην κό­λα­ση, αλλά για το προ­βλε­πό­με­νο μέλ­λον θα με­τε­ω­ρί­ζε­ται στα πρό­θυ­ρα, νε­κρός ή ετοι­μο­θά­να­τος από υπερ­βο­λι­κή δόση του εαυ­τού του».

Για τον Στρέ­εκ, είναι «μαρ­ξι­στι­κή προ­κα­τά­λη­ψη ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός ως ιστο­ρι­κή εποχή θα τε­λειώ­σει μόνο όταν μία νέα ή κα­λύ­τε­ρη κοι­νω­νία είναι ορατή και ένα επα­να­στα­τι­κό υπο­κεί­με­νο είναι έτοι­μο να την υλο­ποι­ή­σει για την πρό­ο­δο της αν­θρω­πό­τη­τας». Κατά κά­ποιον τρόπο, ο Στρέ­εκ προ­βλέ­πει ένα νέο στά­διο βαρ­βα­ρό­τη­τας μετά την κα­τάρ­ρευ­ση του κα­πι­τα­λι­σμού, πα­ρό­μοιο με εκεί­νο που συ­νέ­βη στη Ρω­μαϊ­κή Αυ­το­κρα­το­ρία μετά την πτώση της τον 5ο αιώνα, οπότε μία εκλε­πτυ­σμέ­νη δου­λο­κτη­τι­κή οι­κο­νο­μία έδωσε τη θέση της στα φυ­λε­τι­κά κράτη· πό­λεις αντι­κα­τα­στά­θη­κα­να­πό μικρά χωριά· εκτά­σεις έδω­σαν τη θέση τους σε μικρά κτή­μα­τα· η τε­χνο­λο­γία αδρα­νο­ποι­ή­θη­κε και ξε­χά­στη­κε.

Κατά τη γνώμη μου, ο Μαρξ ανα­γνω­ρί­ζει ότι η βαρ­βα­ρό­τη­τα θα μπο­ρού­σε να αντι­κα­τα­στή­σει τον κα­πι­τα­λι­σμό. Δεν δίνει καμία εγ­γύ­η­ση ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός ακο­λου­θεί­ται από τον σο­σια­λι­σμό. Υπο­στη­ρί­ζει επί­σης ότι χωρίς ένα «επα­να­στα­τι­κό υπο­κεί­με­νο» (δη­λα­δή την ερ­γα­τι­κή τάξη) που ασκεί πο­λι­τι­κή δράση για να τερ­μα­τί­σει τον κα­πι­τα­λι­στι­κό τρόπο πα­ρα­γω­γής, αυτός μπο­ρεί να συ­νε­χι­στεί. Ο Στρέ­εκ έχει δίκιο ότι ο κα­πι­τα­λι­σμός δεν έχει μα­κρο­πρό­θε­σμο μέλ­λον, αλλά έχει δίκιο ότι δεν υπάρ­χει τί­πο­τα που να τον αντι­κα­θι­στά για να προ­ω­θή­σει την αν­θρώ­πι­νη κοι­νω­νία;

Η άποψη του Στρέ­εκ χα­ρα­κτη­ρί­ζε­ται από τον κυ­νι­σμό του ακα­δη­μαϊ­κού, ο οποί­ος έχει απο­μα­κρυν­θεί από την ερ­γα­τι­κή τάξη και έχει βυ­θι­στεί στην εμπει­ρία της αντι­δρα­στι­κής νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρης πε­ριό­δου (ενός πολύ σύ­ντο­μου χρό­νου στην ιστο­ρία του αν­θρώ­που και του κα­πι­τα­λι­σμού). Κατά την άποψή μου, οι κύ­κλοι του κα­πι­τα­λι­σμού (Κο­ντρά­τιεφ και κέρ­δους) θα δη­μιουρ­γή­σουν τε­λι­κά νέες δυ­νά­μεις για αλ­λα­γή -μία νέα πιο πε­πει­σμέ­νη ερ­γα­τι­κή τάξη ως πα­ρά­γο­ντας αλ­λα­γής.

Φυ­σι­κά, η κρι­τι­κή του Μάρ­τιν Γουλφ στον Στρέ­εκ είναι δια­φο­ρε­τι­κή, καθώς έρ­χε­ται για να υπε­ρα­σπι­στεί τον κα­πι­τα­λι­σμό. Σί­γου­ρα, λέει ο Γουλφ, ο Στρέ­εκ έχει δίκιο ότι δεν υπάρ­χει μό­νι­μη ισορ­ρο­πία σε καμία κοι­νω­νία. «Τόσο η οι­κο­νο­μία όσο και η πο­λι­τεία πρέ­πει να προ­σαρ­μο­στούν και να αλ­λά­ξουν». Αλλά μόνο μία οι­κο­νο­μία της αγο­ράς μπο­ρεί να προ­σφέ­ρει «δη­μο­κρα­τία». Ο κίν­δυ­νος τώρα δεν είναι το τέλος του κα­πι­τα­λι­σμού αλλά το τέλος της δη­μο­κρα­τί­ας. Κατά τον Γουλφ, οι δη­μο­κρα­τι­κές κυ­βερ­νή­σεις πρέ­πει να συ­νερ­γα­στούν για να δια­σφα­λί­σουν τη «δια­χεί­ρι­ση των εντά­σε­ων με­τα­ξύ του δη­μο­κρα­τι­κού εθνι­κού κρά­τους και της οι­κο­νο­μί­ας της αγο­ράς». «Είναι δυ­να­τό αυτό;», ανα­ρω­τιέ­ται ο Γουλφ και απα­ντά: «Και βέ­βαια είναι!» -αν και δεν ξε­κα­θα­ρί­ζει το πώς.

Αυτή η αι­σιο­δο­ξία και οι ευ­σε­βείς πόθοι για «σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κές» λύ­σεις στα δεινά του κα­πι­τα­λι­σμού πα­ρα­μέ­νουν κυ­ρί­αρ­χα στα αρι­στε­ρά μέσα ενη­μέ­ρω­σης. Εμ­φα­νί­ζο­νται ξανά στο βι­βλίο του Ντιν Μπέι­κερ. Ο Μπέι­κερ είναι συν­διευ­θυ­ντής του Αμε­ρι­κα­νι­κού Κέ­ντρου Έρευ­νας για την Οι­κο­νο­μι­κή Πο­λι­τι­κή στην Ουά­σινγ­κτον. Είναι τα­κτι­κός ρα­διο­τη­λε­ο­πτι­κός πα­ρα­γω­γός και συγ­γρα­φέ­ας οι­κο­νο­μι­κών και οι­κο­νο­μι­κής πο­λι­τι­κής. Μι­λά­ει συχνά σε συ­να­ντή­σεις για το ερ­γα­τι­κό κί­νη­μα και γρά­φει για τους ανα­γνώ­στες της εφη­με­ρί­δας Guardian στο Ηνω­μέ­νο Βα­σί­λειο. Ο Μπέι­κερ ήταν ένας από τους λί­γους οι­κο­νο­μο­λό­γους που ανέ­φε­ραν ότι προ­έ­βλε­ψαν την πα­γκό­σμια οι­κο­νο­μι­κή κα­τάρ­ρευ­ση, στη­ρί­ζο­ντας την άποψή του στην πι­στω­τι­κή στε­γα­στι­κή φού­σκα στην Αμε­ρι­κή, η οποία δη­μιούρ­γη­σε οι­κο­νο­μι­κή αστά­θεια τύπου Μίν­σκι.

Το βι­βλίο του λέ­γε­ται Νο­θεία: πώς η πα­γκο­σμιο­ποί­η­ση και οι κα­νό­νες της σύγ­χρο­νης οι­κο­νο­μί­ας δο­μή­θη­καν για να κά­νουν τους πλου­σιό­τε­ρους πλου­σιό­τε­ρους.[5] Ο τί­τλος έχει πλέον γίνει γνω­στό θέμα με­τα­ξύ των αρι­στε­ρών, (μετά;) κεϋν­σια­νών οι­κο­νο­μο­λό­γων. Συ­γκε­κρι­μέ­να, το πρό­βλη­μα δεν είναι ο κα­πι­τα­λι­σμός ή η οι­κο­νο­μία της αγο­ράς, αλλά ο τρό­πος που έχει δο­μη­θεί η σύγ­χρο­νη οι­κο­νο­μία, ιδιαί­τε­ρα από τη νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη πε­ρί­ο­δο μετά τη δε­κα­ε­τία του 1980. Με άλλα λόγια, η οι­κο­νο­μία νο­θεύ­τη­κε για να αλ­λά­ξει «τους κα­νό­νες του παι­χνι­διού» υπέρ των πλου­σί­ων και μα­κριά από την πλειο­ψη­φία. Αυτό είναι το θέμα που μας πα­ρου­σί­α­σε στο βι­βλίο του ο Τζό­ζεφ Στί­γκλιτς[6], ένας άλλος οι­κο­νο­μο­λό­γος και ήρωας της αρι­στε­ράς και του ερ­γα­τι­κού κι­νή­μα­τος.

Ο Μπέι­κερ δεί­χνει πώς η κα­τα­νο­μή του ει­σο­δή­μα­τος στην κοι­νω­νία μας δεν έχει καμία σχέση με την αξία και πώς γί­νε­ται επι­λε­κτι­κή επί­κλη­ση στα αξιώ­μα­τα των νε­ο­κλα­σι­κών οι­κο­νο­μι­κών για να απο­τρα­πούν τυχόν ενέρ­γειες που δεν ωφε­λούν τις ελίτ. Οι πα­ρεμ­βά­σεις που προ­ω­θούν την ανο­δι­κή κα­τα­νο­μή των ει­σο­δη­μά­των δεν επι­κρί­νο­νται ποτέ, ενώ η ανι­σό­τη­τα και η ανερ­γία αφή­νο­νται να διορ­θω­θούν από το αό­ρα­το χέρι.

Ο Μπέι­κερ επι­ση­μαί­νει ότι «ούτε ο Θεός ούτε η φύση μάς δί­νουν ένα επε­ξερ­γα­σμέ­νο σύ­νο­λο κα­νό­νων που ορί­ζουν τον τρόπο με τον οποίο κα­θο­ρί­ζο­νται οι σχέ­σεις ιδιο­κτη­σί­ας, επι­βάλ­λο­νται οι συμ­βά­σεις ή εφαρ­μό­ζε­ται η μα­κρο­οι­κο­νο­μι­κή πο­λι­τι­κή. Αυτά τα θέ­μα­τα ορί­ζο­νται από πο­λι­τι­κές επι­λο­γές». Στη σύγ­χρο­νη οι­κο­νο­μία, οι τρά­πε­ζες δια­σώ­ζο­νται από τις κρί­σεις, οι άν­θρω­ποι όχι. Επι­βάλ­λο­νται εμπο­ρι­κές συμ­φω­νί­ες που οδη­γούν στην απώ­λεια θέ­σε­ων ερ­γα­σί­ας για την πλειο­ψη­φία και σε πε­ρισ­σό­τε­ρο κέρ­δος για τις εται­ρεί­ες. Θα μπο­ρού­σε να επι­τευ­χθεί πλή­ρης απα­σχό­λη­ση, αλλά είναι αντί­θε­το προς το συμ­φέ­ρον των με­γά­λων εται­ρειών, διότι θα σή­μαι­νε αύ­ξη­ση των μι­σθών και του κό­στους ερ­γα­σί­ας, τα οποία συ­μπιέ­ζουν τα κέρδη. Έτσι αυτό που ο Μαρξ ονό­μα­σε «εφε­δρι­κός στρα­τός ερ­γα­σί­ας» δια­τη­ρεί­ται ως πο­λι­τι­κή υπό­θε­ση.

Προσ­διο­ρί­ζει πέντε το­μείς, στους οποί­ους η «ανο­δι­κή κα­τα­νο­μή» που προ­κα­λεί­ται από τις πο­λι­τι­κές πρέ­πει να αντι­στρα­φεί: μα­κρο­οι­κο­νο­μι­κά που εστιά­ζουν μόνο στον χα­μη­λό πλη­θω­ρι­σμό· ασύμ­με­τρη αντι­με­τώ­πι­ση των ιδιω­τι­κο­ποι­η­μέ­νων κερ­δών και των κοι­νω­νι­κο­ποι­η­μέ­νων ζη­μιών στον χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κό κλάδο· βαριά προ­στα­σία των δι­καιω­μά­των ευ­ρε­σι­τε­χνί­ας στο εσω­τε­ρι­κό και στο εξω­τε­ρι­κό· προ­στα­σία επαγ­γελ­μά­των υψη­λής ει­δί­κευ­σης από ξένο αντα­γω­νι­σμό· και απε­ριό­ρι­στη αμοι­βή CEO.

Ο Μπέι­κερ λέει ότι αυτή η πο­λι­τι­κή «νο­θεία» της οι­κο­νο­μί­ας δεί­χνει ότι δεν λει­τουρ­γεί σωστά η «ελεύ­θε­ρη αγορά». Εδώ φαί­νε­ται να υπο­νο­εί ότι, αν λει­τουρ­γού­σε σωστά, τότε όλα θα ήταν καλά και δί­καια. Επει­δή η αγορά είναι «νο­θευ­μέ­νη», όχι επει­δή υπάρ­χει οι­κο­νο­μία της αγο­ράς, χρεια­ζό­μα­στε την κυ­βέρ­νη­ση να πα­ρεμ­βαί­νει για να διορ­θώ­νει τις ανι­σό­τη­τες, τις αδι­κί­ες και να εφαρ­μό­σει πο­λι­τι­κές για την πλειο­ψη­φία, όχι για τους λί­γους.

Ο Μπέι­κερ απο­τυγ­χά­νει να εξη­γή­σει πώς η αγορά «νο­θεύ­τη­κε». Απλά συ­νέ­βη; Γιατί η επι­λο­γή πο­λι­τι­κής έγινε για τους πλού­σιους και όχι για την πλειο­ψη­φία; Δεν ήταν ποτέ έτσι; Ο Μπέι­κερ εξε­τά­ζει τα συμ­πτώ­μα­τα και όχι τις αι­τί­ες.

Οι μαρ­ξι­στές σαν εμένα θα έλε­γαν ότι οι πο­λι­τι­κές που οδή­γη­σαν στην αύ­ξη­ση της ανι­σό­τη­τας και στην ανά­πτυ­ξη του χρη­μα­το­οι­κο­νο­μι­κού κε­φα­λαί­ου προ­έ­κυ­ψαν επει­δή η Χρυσή Εποχή του κα­πι­τα­λι­σμού, με τις αξιο­πρε­πείς συ­ντά­ξεις, τις δη­μό­σιες υπη­ρε­σί­ες και οφέλη και την πλήρη απα­σχό­λη­ση, δεν μπο­ρού­σε πλέον να προ­σφερ­θεί από τον κα­πι­τα­λι­σμό της αγο­ράς, καθώς το κε­φά­λαιο βυ­θί­στη­κε. Έτσι, η «νο­θεία των κα­νό­νων» ήταν απα­ραί­τη­τη για τη διά­σω­ση του συ­στή­μα­τος της κα­πι­τα­λι­στι­κής αγο­ράς.

Η ακραία ανι­σό­τη­τα του πλού­του και του ει­σο­δή­μα­τος δεν είναι μο­να­δι­κό προ­ϊ­όν της «σύγ­χρο­νης οι­κο­νο­μί­ας». Ήταν πάντα ο κα­νό­νας για τον κα­πι­τα­λι­σμό. Ήταν η σύ­ντο­μη Χρυσή Εποχή μετά το 1945 που ήταν ξε­χω­ρι­στή, όχι η νε­ο­φι­λε­λεύ­θε­ρη πε­ρί­ο­δος από τη δε­κα­ε­τία του 1970. Εάν αυτό είναι σωστό, τότε η απαί­τη­ση του Μπέι­κερ ότι οι «προ­ο­δευ­τι­κές κυ­βερ­νή­σεις» πα­ρεμ­βαί­νουν για να δη­μιουρ­γή­σουν ίσους όρους αντα­γω­νι­σμού και να τερ­μα­τί­σουν την «ανο­δι­κή κα­τα­νο­μή» είναι απλώς ευ­σε­βής πόθος. Ο σο­σιαλ­δη­μο­κρα­τι­κός συμ­βι­βα­σμός της δε­κα­ε­τί­ας του 1960 δεν πρό­κει­ται να επι­στρέ­ψει στον κα­πι­τα­λι­σμό του 21ου αιώνα. Ο Στρέ­εκ είναι πιο κοντά στην αλή­θεια από τον Μπέι­κερ.

Πα­ρα­πο­μπές:

    1.Στρέ­εκ, Β. (2019). Πώς θα τε­λειώ­σει ο κα­πι­τα­λι­σμός; δο­κί­μια για ένα σύ­στη­μα που απο­τυγ­χά­νει (επιμ. Λ. Ρι­νό­που­λου). Αθήνα: Πλέ­θρον.

    2.​Wolf, M. (2016, November). Martin Wolf: the caseagainst the collapse of capitalism. FinancialTimes. Ανα­κτή­θη­κε στις 7 Νο­εμ­βρί­ου 2020 από: https://​www.​google.​com/​amp/​s/​amp.​ft.​com/​content/​7496e08a-​9f7a-​11e6-​891e-...

    3.​Wallerstein, I., Collins, R., Man, M., Derluguian, G., &Calhoun, C. (2013). DoesCapitalismHave A Future? Oxford: OxfordUniversityPress.

    4.Κο­ντρά­τιεφ, Ν. (2020). Οι με­γά­λοι κύ­κλοι της οι­κο­νο­μι­κής συ­γκυ­ρί­ας (μτφ. Ε. Κα­τσιώ­λη). Αθήνα: Εκάτη.

    5.​Baker, D. (2016). Rigged: HowGlobalization and the Rules of the ModernEconomyWereStructuredtoMake the RichRicher. Washington: Center for Economic and Policy Research.

    6.​Stiglitz, J. E. (2016). Rewriting the Rules of the American Economy: AnAgenda for Growth and SharedProsperity. NewYork: W. W. Norton&Company.